Seyahatnameler gerek klasik tarih, gerek kültür, gerekse sanat tarihi çalışmalarının önemli kaynaklarındandır. Görsel malzeme (gravür, harita, fotoğraf vb.) bakımından oldukça zengin olan seyahatnameler kentlerin, tarihi süreç içerisindeki fiziki, ekonomik ve sosyal değişimini yansıtan son derece önemli belgeler arasında yer almaktadır.

Osmanlı İmparatorluğu’nu genelde XIX. yüzyılda Batılı pek çok seyyah ziyaret etmiş ve onlar, gördüklerini hatıra/günlük şeklinde yazıya dökmüşlerdir. Bir kolu da Anadolu'dan geçen İpek Yolu güzergâhını izleyerek; batıdan doğuya giden seyyahların, İstanbul, Gebze, Bolu, Kurşunlu, Çerkeş’i de içine alan bu yol üzerinden Çankırı'yı da ziyaret ettikleri bilinmektedir. Çankırı’nın, Anadolu'dan geçen ticaret yollarına göre konumunu ortaya koymak, kentsel mimari olguları anlamak açısından önemlidir. Çankırı, Anadolu'dan geçen ana yol güzergâhında; tali yol diyebileceğimiz ve ana yollara göre daha az işlek olan kuzey-güney ticaret yolunun geçtiği, yani Sinop-Ankara güzergâhını takip eden yol üzerinde yer almaktadır.

XIX. yüzyılda Çankırı'yı da ziyaret eden Fransız coğrafyacı-seyyah Vital Cuinet'in kent merkezi ve ilçeleri hakkında verdiği bilgiler, Yozgat Bozok Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü Öğretim Görevlisi Ferruh Toruk tarafından incelenerek Aralık 2009’da Türk Tarih Kurumu’nun BELLETEN dergisinde yayınlanmıştır.

Fransız coğrafyacı-seyyah Vital Cuinet (D. 1833-Ö.1896)

İşte, bu kıymetli incelemenin özeti:

Fransız araştırmacı Vital Cuinet, (1833-1896) XIX. yüzyılda Kastamonu vilayetine bağlı Çankırı (Kengırı) sancağının 1869-1903 yılları için düzenlenen ve 66 yılı içeren salnamelerinin 1880-1890 arasını da inceleyerek bölgenin 10 yıl içinde sayısal değerlerindeki (idari taksimat, mimarlık, nüfus, hayvancılık, tarım ürünleri, eğitim vb.) boşluğu gidermeye çalışmıştır. Cuinet, Fransız Genel Borçlar İdaresi (Düyûn-ı Umûmiye) tarafından müfettiş olarak Osmanlı İmparatorluğu'nun gelir kaynaklarını tespit etmek ve envanterlerini çıkartmak için, 1890 yıllarında Anadolu'da, görevi gereği yapmış olduğu seyahatinde salnameleri de inceleyerek; XIX. yüzyıl Osmanlı sancaklarının ve sancaklara bağlı kazaların yönetim, nüfus, idari, etnik, dini, coğrafi ve sosyo-ekonomik yapısı ile üretim gelirleri üzerinde çalışmalar yapmıştır.

Cuinet, aynı yıl Çankırı'ya geldiğinde kent hakkında şunları söylemektedir: Çankırı güneyden Kastamonu vilayetine bağlı bir sancak olup, 31°-45° boylam ve 39°-56° enlemlerinde yer almaktadır. Kuzey ve kuzey doğusundan Kastamonu, güney ve güney batısından Ankara, batıdan ise Bolu sancağı ile sınır teşkil etmektedir. Yüzölçümü toplamda 13.500 km²’dir. Bölge 3 kaza, 7 nahiye ve 714 köyden oluşmaktadır.

Kazalar; Çankırı Merkez, Kalecik ve Çerkeş olup, nahiyeler ise Koçhisar, Şabanözü, İnalluballı, Karacaviran, Ovacık ve Bayındır’dır. Bu nahiyelerden Koçhisar (Ilgaz), Şabanözü (Koru Pazarı), Toht (Yaprakh) Çankırı merkeze, İnallıballu (Hüseyinli ve Kızılırmak) Kalecik'e, Karacaviran, Viranşehir, Ovacık ve Bayındır ise Çerkeş'e bağlı nahiyelerdir.

Çankırı merkeze bağlı Koçhisar, Şabanözü ve Ilgaz nahiyesinin toplam köy sayısı 254, Kalecik'e bağlı İnallıballı'nın 72, Çerkeş'e bağlı Karacaviran, Ovacık, Viranşehir ve Bayındır nahiyelerinin ise 388'i bulmaktadır.

Seyyah, Çankırı'daki askeri karargâhın 3 kolu olduğunu, merkez kolun Kastamonu'da, ikinci kolun Ilgaz'da ve son kolun Çerkeş'te yer aldığını, Çankırı'da tabur konumundaki askeri karargâhta büyük bir silah deposu bulunduğunu ve başında binbaşı rütbesinde bir askerin görevlendirildiğini de belirtmekte ve: "Yönetim, 1 vali, 1 kaymakam ve kaymakama bağlı 6 müdür ile yürütülmektedir." demektedir.

Vital Cuinet, Çankırı ve nahiyelerindeki, dini otoritenin başında 'naib'in yer aldığını ve otoritenin kadı ve imamdan sorulduğunu ifade etmekle kalmamış; Müslümanların İstanbul’da Şeyhülislam'a; Sayıca az olan Grek Ortodoks dinine mensup olanların Niksar'daki Piskoposluğa ve Ermeni azınlığın ise İstanbul’daki Patrikhane'ye bağlı olduklarını da belirtmiştir. Seyyah, Çankırı'da yargının dini yasalara göre yürütülmekte olduğunu, Çankırı dışında Çerkeş ve Kalecik'te de mahkeme kurulduğunu ve yargıdan çıkan kararların Kastamonu'ya bildirildiğini de yazmaktadır. Cuinet, polis ve jandarma amirliğinin askeri tabur olduğuna ve şehirdeki güvenliğin de bu tabur tarafından sağlandığına değindikten sonra; kaza merkezinde vaktiyle cüzzam hastalıklarının tedavisi için bir sağlık merkezinin yer aldığını da belirtmektedir. Ayrıca hastanelerden birinin Çerkeş'te diğerinin Kalecik'te ve biri gezici olmak üzere ikisinin de Çankırı'da bulunduğunu; bu hastanelere İstanbul’dan 3 doktor ve 2 pratisyenin görevlendirildiğini, hatta kadın hastalıkları da dâhil yeni bir hastanenin 1885'te hizmete girdiğini de dile getirmektedir.

Çankırı ve Çerkeş'te birer olmak üzere iki telgrafhane olduğunu da belirten Cuinet; Çankırı merkezde çok eski dönemlerden kalma eğitim yapılarının yer aldığını ve bunların 19'unun medrese, 5'inin ortaokul ve 147'sinin de ilkokul olduğunu belirtmektedir. Toplamda 171'i bulan okullardan, medreselerde 290, ortaokullarda 700 ve ilkokullarda da 2.980 öğrenciye ders verildiğini de dile getirmektedir.

Seyyah Vital Cuinet; Çankırı'da yetişen zirai ürünlerden; buğdayı 319.680, arpayı 297.850, yulafı 1.110, çavdarı 18.360, mısırı 18.850, darıyı 1.144, ceviz ve mazıyı 110.000, bezi 400.000, balı 50.000, balmumunu 8.500, salebi 40.000, yünü 280.000, camı 10.000, köpüğü 5.000, nohudu ise 70.670 olacak şekilde yıllık ortalama üretimlerini hektolitre cinsinden; pirinci 42.600, afyonu 128, pamuğu 121.000, tütünü 33.000, plastiği 25.000 ve boyayı da 6.000 olacak şekilde kilogram cinsinden göstermiştir.

Seyyah, bölgenin başta iklim özellikleri olmak üzere; gaz, tuz, sigara, orman ürünleri ve orman hayvanlarından da bahsetmekte ve avcılar içinde bir geçim kaynağı olan, başta yaban keçisi, yaban domuzu, ayı, kurt ve tavşandan da söz etmekte ve bölgenin dış ticaretinde bu hayvanların önemli bir konuma sahip olduğuna da değinmektedir.

Seyyah, yıllık hayvan üretiminin ortalama büyük baş hayvanda 87.000 (öküz 60.000, inek 20.000, manda 7.000), küçükbaş hayvanda 333.076'yi (koyun 122.406, keçi 8.554, tiftik keçisi 8.554) bulduğunu Arıcılıktan elde edilen yıllık ortalama geliri öğrenmek için her bir petekten elde edilen günlük bal miktarının bilinmesi gerektiğini belirten Vital Cuinet, günlük ortalama 50.000 kg bal ve 8.500 kg balmumu elde edildiğini de yazmaktadır.

Vital Cuinet’in Çankırı notlarında endüstri ürünleri arasından kilimler, ketenden örtüler, doğu kültürünü yansıtan taşınabilir gümüş vb, küçük objeler de dâhil sıralandıktan sonra, bölgede üretilen ticari ürünlerin içeride, öncelikle Ankara ve İnebolu'ya pazarlandığından ve bu iki merkezden de Batı ülkelerine gönderildiğinden bahsedilmektedir.

Cuinet, ithal edilen ürünlerin ana türleri arasından manifaturayı 22.000, file ve kumaşı 2.500, konfeksiyonu 500, tuhafiyeyi 2.500, hırdavat ve müzik aletlerini 2.500, kâğıt ve camı 1.100, ispirtoyu 400, sigarayı 4.000, kozmetiği 1.000, kahveyi 3.000, şekeri 3.000, sabunu 1.500, petrolü 1.000, sıvı yağı 700, kuruyemişi 1.000, kibrit ve kutusunu da 300 frenk olacak şekilde toplamda 52.500 frenk (eski bir Fransız sikkesinin adı) olarak vermektedir.

Çankırı'da toplanan yıllık ortalama vergi gelirlerinin yaklaşık 5.911,498 kuruş olduğunu ifade eden seyyah, aynı zamanda toplanan yıllık gelirin, çoğunun Ankara'ya gönderildiğini de bildirmektedir.

Vergi miktarı çıkartıldığında, Çankırı merkez kaza için toplam yıllık vergi miktarının 5.067,412 kuruş olduğu anlaşılmaktadır. Cuinet, toplanan yıllık vergi gelirinin 1.162,429 kuruşunun kamudan, 432.540 kuruşunun ise sigara ve diğer ürünlerden elde edildiğini de yazmaktadır.

Seyyah, çalışmasının ilerleyen bölümünde Çankırı'nın (merkez kaza) coğrafi konumunu da belirtikten sonra 1 vali ve 3 müdür tarafından yönetildiğini ifade etmektedir. Ayrıca Çankırı’da Müslüman erkek sayısının 46.339, kadın sayısının 42.673 ve toplamda 89.012 olduğunu, Grek Ortodoks erkek sayısını 473, kadın sayısını 387 ile toplamda 860'ı bulduğunu; Ermenileri de 192 erkek ve 153 kadın ile toplamda 345 olarak vermektedir¹.

Fransız seyyah Vital Cuinet'in Çankırı’da bahsettiği yer ve yapı adları

Çankırı Garnizon Binası

Adalet Sarayı

Belediye Hastanesi

İmaret Cami

Eski Cami

II. Murad Camii

Camiler (8)

Mescitler (16)

Medreseler (13)

Hükümet Konağı

Belediye Binası

Kışla Binası

Silah Deposu (736)

Jandarma Karakolu

Dükkânlar (714)

Pazar Yeri

Hanlar (5)

Hamamlar (6)

Taş Ocağı

Kütüphaneler (2)

Medreseler (13)

Ortaokullar (2)

İlkokullar (101)

Ermeni İlkokulu

Postane

Kamu Binaları (10)

Odun Atölyesi (4)

Değirmenler (6)

Katedral (Saint Dimitri)

Şapel (Saint Mamas)

Kilise (Ortodokslara ait)

Ermeni Kilisesi

Acı su

(1) Ferruh Toruk, BELLETEN Aralık 2009, Cilt 73 - Sayı 268, Sayfalar: 721-738