Çatmadım gururla bir gün kaşımı
Atmadım nâdândan gayre taşımı
Unla ağartmadım kırçıl saçımı
O tâc-ı nâmusla ben hünkâr oldum.
Ahmet Tal’at ONAY (1935)
Ankara Cebeci Asri Mezarlığında Milli Mücadelenin Çankırılı üç büyüğü yatıyor: Mustafa Abdülhalik Renda, İbrahim Refik Saydam ve Ahmet Talat Onay.
Üç büyüğümüzü de manevi bir evlatları olarak, arada ziyaret ederim ancak Saydam ve Onay'ın kabri başında farklı bir ruh hali yaşarım. Refik Saydam rahmetli, koşuşturmaktan evlenmeye fırsat bulamamış. Kimi, kimsesi yok. Ahmet Talat Onay'ın kabri eşiyle yan yana. Yaşarken 4 evladını da kaybetmiş. Acı ve hüzünle göçmüş dünyadan.
İlköğrenimini Çankırı’da yaptı. 1905’de Kastamonu İdadisi'ne devam etti, son sınıfı Ankara’da okuyup Temmuz 1907’de mezun oldu. 1910'da İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'ni bitirdi. 1910 Kasım'ın da açılan sınava katılarak Kastamonu Sultanisi Edebiyat ve Felsefe öğretmenliğine atandı. Ekim 1912’de Kastamonu Sultanisi Tarih Öğretmenliği vekilliğine, 14 Ekim 1914’de İzmir Sultanisi Edebiyat ve Felsefe Öğretmenliğine atandı. Aralık 1917’de Hilali İnas Sultanisi Edebiyat Öğretmenliğine getirildi. Zonguldak, Bolu ve Ankara Milli Eğitim Müdürlüğü görevlerinde bulundu.
"İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal olunacağı gece halkı ayaklanmaya çağıran beyannameyi tanzim ile Anadolu Matbaasında bastırdığı ve “Redd-i İlhak Cemiyeti” imzasıyla telgraflar çeken komitede bulunduğu, işgal günü çatışmaya girdiği iddiasıyla Yunan divan-ı harbine verildi. Yunanlıların eline geçmeden İzmir’den uzaklaşmayı başardı."
III, IV, VII. Dönemlerde Çankırı, V. ve VI. Dönemler Giresun Milletvekili seçilmiş; iki defa TBMM Başkanlık Divanı Kâtipliği yapmıştır.
İlimizin "Kengırı" olan isminin "Çankırı" olarak değiştirilmesi Ahmet Talat Onay'ın TBMM’ne 1 Nisan 1925 yılında Mehmet Rıfat ve Yusuf Ziya Beyler ile verdiği tezkirenin kabulü ile gerçekleşmiştir. Milli Mücadeledeki hizmetleri sebebiyle ”Beyaz Şeritli İstiklal Madalyası” ile ödüllendirilmiştir.
Basın hayatına Kastamonu’daki öğretmenlik yıllarında, Vali Süleyman Nazif’in himayesinde Tiraje (1910) isimli edebiyat dergisiyle başlayan Onay, bazı yazılarında "Süha Zahir" takma adını kullanmıştır. Köroğlu (Kastamonu), Anadolu (İzmir); Duygu (İzmir), Halk Yolu (Çankırı); Necat (Çankırı), Abant (Bolu); Eşref (İstanbul); Muallim (İstanbul); Sa’y (Ankara); Hüküm (Konya), Yeni Fikir (Bursa) gibi pek çok gazete ve dergilerde yazıları ve şiirleri yayımlanmıştır.
Ahmet Talat Onay, Halk Edebiyatı sahasında birtakım kaideleri sistemli bir şekilde ortaya koyan ilk araştırmacıdır.
9 Ekim 1930 tarihinde çıkarmaya başladığı "Çankırı’da Duygu" adlı haftalık gazeteyi, 19 Kasım 1938 tarihine kadar 404 sayı yayınlamıştır. Duygu Gazetesinde Çankırı ile ilgili haberler, araştırmalar, şiirler, masallar, folklor yazıları, iktisadi değerlendirmeler, spor yazıları, roman ve hikâyeler yer almıştır.
Ahmet Talât’ın asıl ününü sağlayan eserleri: “Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev’i” ile “Türk Şiirlerinin Vezni” isimli olanlardır. Onay, bu iki eserinde, örneklerden hareketle, şiirimizin bazı kurallarını tespit etmeyi denemiştir. Halk şiirindeki şekil ve tür ayrımında musikinin rolüne özellikle dikkat çekmiştir.
Ahmet Talât’ın bir başka önemli tarafı da şairliğidir. "Sarı Çiğdemler" adlı şiir kitabı, Cemal Kurnaz tarafından edebiyatımıza kazandırılmıştır.
Ahmet Talât Onay’ın yıllarca süren bir çalışma sonunda, 1941’de tamamladığı "Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı" adlı eserinde Divan şairlerinden örnekler yer almış, 990 kadar madde, alfabetik olarak sıralanmıştır. Rahmetli Onay bu eseri bastırmak için çok uğraşmıştır, ancak eserinin basıldığını göremeden vefat etmiştir.
Devrin Cumhurbaşkanı Celal Bayar’a yazdığı mektupta yer verdiği şu satırlar hayli üzücüdür:
“... Şimdi her ay aldığım 450 lira emekli maaşımdan 80 lira kadarını, müptela olduğum kalp kifayetsizliği hastalığımdan dolayı ilaca ve doktor ücretine, 215 lirasını Mebusevleri Kooperatifi’ne, bakiyesini, para eden kitap ve eşyamı satarak ihtiyaçlarımıza sarf ediyorum ve iki senedir doktorların tavsiyesiyle evden dışarı çıkamıyorum. 23 yıllık mebusluğumda on para biriktirebilmiş değilim ki, eserimi bastırayım. Birkaç aydır ölümle pençeleşiyorum. Mesut ölebilmek için eserimin tab’ını istiyorum. İzmir’deki iltifatlarınızı hatırlayarak , son bir ümitle huzurunuzda el açıyorum.”
Ahmet Talât Onay’ın bir önemli özelliği de Türkçü olmasıdır. Onay, kendisinin Türkçülüğe yönelmesini, İzmir’de neşredilen Duygu gazetesinde (1936) yedi bölüm olarak tefrika edilen “Nasıl Türkçü Oldum” adlı yazısında, ayrıntılarıyla dile getirmiştir. Onay, 1923’te Bolu Maarif Müdürü iken, Atatürk’e, kendini milletvekilliğine aday göstermesini isteyen bir telgraf çekerken, cümlelerine şöyle başlamıştır:
“Ankara Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine, Türküm, Darülfünun Edebiyat Şubesi mezunuyum...”
Milli kültürümüzün inşâsında önemli hizmetlerde bulunan şahsiyetlerden biri olan Çankırılı Ahmet Talât Onay, 22 Eylül 1956’da Ankara’da vefat etmiş, Cebeci Mezarlığı’na defnedilmiştir.
ÖNEMLİ ESERLERİ:
1. ÂŞIK DERTLİ : Bolu 1928.
2. HALK ŞİİRLERININ ŞEKİL VE NEV’İ, İst.1928. (Prof. Dr. Cemal Kurnaz tarafından yeniden yayımlandı)
3. ÇANKIRI ŞAİRLERİ, Cilt I,1931; Cilt II, 1933.
4. TÜRK ŞİİRLERİNİN VEZNİ, İstanbul,1933. (Prof. Dr. Cemal Kurnaz tarafından yeniden yayımlandı)
5. ÂŞIK TOKATLI NURİ, 1933.
6. Dâstân-ı Ahmet Haramî, 1933.
7. Kızılbaş Şiirinde Sual-Cevap (Baskı yeri yok, 1953).
8. SARI ÇİĞDEMLER (Şiirler), Haz. Cemal Kurnaz, İst.1993.
9. ESKİ TÜRK EDEBİYATINDA MAZMUNLAR VE İZAHI, Haz. Cemal Kurnaz, Ankara 1992.
10. MİLLİ MÜCADELE YAZILARI, Haz.Cemal Kurnaz-Şefika Kurnaz, İstanbul 1995.
Bolu Livâsı Salnâmesi (Bolu 1340). Eserin harsiyat ve edebiyat bölümüyle âlimlerin ve meşhurların biyografileri kısmını Ahmet Talat kaleme almıştır.
Onay’ın yayımlanacağını bildirdiği, ancak basılmayan eserleri de şunlardır: “Çankırı Şairleri III”, “Çankırı Köy Adları”.